به گزارش خبرنگار «تهران پرس»؛ تهران، پایتخت ایران با جمعیتی بیش از ۸/۷ میلیون نفر، در کنار جایگاه خود به‌عنوان قلب سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور، با چالش‌های زیست‌محیطی عمیقی دست‌وپنجه نرم می‌کند. از بحران آب و فرونشست زمین گرفته تا آلودگی هوا و طوفان‌های گردوغبار، این کلان‌شهر در معرض تهدیداتی قرار دارد که نه‌تنها کیفیت زندگی شهروندان را کاهش داده، بلکه آینده پایداری آن را به خطر انداخته است. در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این چالش‌ها، با تمرکز ویژه بر بحران آب، دلایل، پیامد‌ها و راهکار‌های پیشنهادی می‌پردازیم.
بحران آب در تهران؛ پایتخت در لبه پرتگاه
تهران در سال‌های اخیر با کاهش بی‌سابقه منابع آبی مواجه شده است. بر اساس گزارش شرکت آب و فاضلاب استان تهران، ذخایر سد‌های تأمین‌کننده آب پایتخت، از جمله سد‌های لار، لتیان، ماملو، طالقان و به‌ویژه کرج (امیرکبیر)، به پایین‌ترین سطح در ۵۷ سال اخیر رسیده است.
محمد جوان‌بخت، معاون وزیر نیرو، اعلام کرده که کاهش ۴۷ درصدی بارش‌ها در سال آبی جاری (مهر ۱۴۰۳ تا کنون) باعث کاهش قابل‌توجه ذخایر آبی شده است. این وضعیت با افزایش ۲۰ درصدی مصرف آب در آستانه نوروز ۱۴۰۴ و رسیدن مصرف به ۴۸ هزار لیتر در ثانیه، بحرانی‌تر شده است.
مسعود پزشکیان، هشدار داده است: تهران با ناترازی شدید آب مواجه است و این شهر را نمی‌توان با تانکر آب‌رسانی کرد. چاه‌های آب بیش از حد خالی شده و فرونشست زمین در مناطقی مانند ورامین به ۳۶ سانتی‌متر در سال رسیده است.
این آمار نشان‌دهنده عمق فاجعه‌ای است که پایتخت را تهدید می‌کند.
دلایل بحران آب
کاهش بارش و خشکسالی: میانگین بارش سالانه تهران در دوره درازمدت ۲۸۰ میلی‌متر بوده، اما در پنج سال اخیر این میزان به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. خشکسالی‌های پیاپی به‌ویژه در دو سال اخیر، سخت‌ترین شرایط آبی ۵۰ سال گذشته را رقم زده است.
مدیریت ناکارآمد منابع آب: کارشناسان معتقدند که سوءمدیریت، فرسودگی زیرساخت‌ها و فقدان برنامه‌های مؤثر آبخیزداری، بحران را تشدید کرده است. برای مثال، مصوبه اخیر دولت برای حفر ۹۳ چاه جدید در تهران، بدون توجه به کاهش غیرقابل‌جبران سفره‌های زیرزمینی، مورد انتقاد قرار گرفته است.
مصرف بی‌رویه: تهرانی‌ها روزانه ۱۹۰ لیتر آب شرب مصرف می‌کنند در حالی که میانگین جهانی ۱۵۰ لیتر است. استفاده از آب آشامیدنی برای شست‌وشوی معابر، آبیاری فضای سبز و روش‌های سنتی کشاورزی، این مشکل را تشدید کرده است.
تغییرات اقلیمی: گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی، با کاهش روان‌آب‌ها و بارش‌ها، منابع آبی تهران را تحت فشار قرار داده است. بر اساس سناریو‌های بدبینانه وزارت نیرو، جریان آب در برخی مناطق تا ۶۰ درصد کاهش خواهد یافت.
تمرکز جمعیت: تهران میزبان ۱۸ درصد جمعیت ایران است و مهاجرت گسترده از مناطق روستایی به این شهر، تقاضای آب را به‌شدت افزایش داده است. این تمرکز جمعیتی، توازن عرضه و تقاضای آب را بر هم زده است.
چالش‌های زیست‌محیطی مرتبط : فرونشست، گردوغبار و آلودگی
بحران آب تنها یکی از مشکلات زیست‌محیطی تهران است. این بحران با دیگر چالش‌ها، از جمله فرونشست زمین، بیابان‌زایی و آلودگی هوا، پیوند نزدیکی دارد.
فرونشست زمین: زلزله خاموش
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث شده که دشت‌های جنوب تهران، به‌ویژه در ورامین و شهریار، با فرونشست سالانه ۳۶ سانتی‌متر مواجه شوند.
سید نقی عزیزی، معاون اداره منابع طبیعی استان تهران در این باره می‌گوید: فرونشست زمین، که نتیجه حفر چاه‌های غیرمجاز و آبیاری ناکارآمد است، لایه‌های خاک را اسفنجی کرده و زمین را فرو می‌برد.
این پدیده نه‌تنها به زیرساخت‌های شهری مانند جاده‌ها و ساختمان‌ها آسیب می‌رساند، بلکه بیابان‌زایی و تولید گردوغبار را تشدید می‌کند.
طوفان‌های گردوغبار و بیابان‌زایی
کاهش رطوبت خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی در اثر فرونشست و خشکسالی، مناطق جنوبی تهران را به کانون‌های تولید گردوغبار تبدیل کرده است. این طوفان‌ها، به‌ویژه در بهار و تابستان، کیفیت هوای تهران را به‌شدت کاهش داده و سلامت شهروندان را تهدید می‌کنند.
محمد درویش، فعال محیط‌زیست، هشدار داده که ایران در زمینه فرسایش خاک و فرونشست زمین رکورددار جهانی است.
آلودگی هوا
آلودگی هوای تهران، که سالانه باعث مرگ حدود ۴ هزار نفر می‌شود، نتیجه ترکیب عواملی مانند ترافیک، صنایع اطراف شهر و گردوغبار است.
وحید حسینی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، تأکید کرده که آلاینده‌های ناشی از سوخت وسایل نقلیه، خطر اصلی برای سلامت شهروندان است.
عدم انتقال صنایع آلاینده از اطراف تهران و نبود برنامه جامع برای کاهش آلودگی، این مشکل را تشدید کرده است.
تخریب میراث فرهنگی
بارش باران‌های اسیدی، ناشی از آلودگی هوا، آثار باستانی تهران مانند کاخ‌موزه‌های سعدآباد و نیاوران را تهدید می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده پیوند عمیق چالش‌های زیست‌محیطی با هویت فرهنگی پایتخت است.
پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی
بحران آب و چالش‌های زیست‌محیطی تهران، پیامد‌های گسترده‌ای بر زندگی شهروندان و اقتصاد شهر داشته است:
مهاجرت و حاشیه‌نشینی: تخریب منابع طبیعی و کمبود آب در مناطق روستایی، تهران را به مقصد اصلی مهاجران تبدیل کرده است. این مهاجرت‌ها، حاشیه‌نشینی را افزایش داده و یک‌چهارم جمعیت ایران اکنون در حاشیه شهر‌ها زندگی می‌کنند.
تهدید امنیت غذایی: کشاورزی، که ۹۲ درصد آب کشور را مصرف می‌کند، در تهران و اطراف آن به دلیل کمبود آب در معرض خطر است. این موضوع می‌تواند هزینه‌های واردات غذا را افزایش داده و فشار مالی بر اقتصاد کشور وارد کند.
تنش‌های اجتماعی: بحران آب از یک مشکل زیست‌محیطی به معضلی اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است. اعتراضات کشاورزان در مناطق اطراف تهران، مانند ورامین، به توزیع ناعادلانه آب، نشانه‌ای از این تنش‌هاست.
هزینه‌های اقتصادی: بر اساس برآورد بانک جهانی، هزینه سالانه تخریب محیط‌زیست در ایران بین ۵ تا ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی است، که از تأثیر تحریم‌های اقتصادی در سال ۲۰۱۲ (۱/۴ درصد) به‌مراتب بیشتر است.
اقدامات انجام‌شده و موانع
اقدامات فعلی:
طرح‌های آبخیزداری: اداره منابع طبیعی تهران پروژه‌هایی مانند نهال‌کاری و بوته‌کاری را برای مقابله با بیابان‌زایی اجرا کرده است.
مدیریت مصرف: شرکت آبفای تهران با نصب کنتور‌های هوشمند و اطلاع‌رسانی، تلاش کرده مصرف آب را کنترل کند، اما این اقدامات کافی نبوده است.
تصفیه و بازیافت فاضلاب: استفاده از تجهیزات تصفیه فاضلاب برای بازگرداندن آب به چرخه کشاورزی و صنعت در برخی مناطق آغاز شده است.
موانع:
سوءمدیریت: پروژه‌های سازه‌محور، مانند حفر چاه‌های جدید، بدون توجه به پایداری منابع آبی، بحران را تشدید کرده‌اند.
فقدان قانون جامع آب: نبود قوانین شفاف برای مدیریت منابع آب، از جمله حقوق آب، یکی از موانع اصلی است.
کمبود بودجه: بودجه محیط‌زیست در سال ۱۴۰۴ تنها ۰.۲ درصد بودجه عمومی دولت است، که برای مقابله با این بحران ناچیز است.
عدم آگاهی عمومی: مصرف بی‌رویه آب و بی‌توجهی به فرهنگ‌سازی، مانع از مشارکت مؤثر شهروندان شده است.
کارشناسان برای مرتفع شدن بحران آب و چالش‌های زیست‌محیطی تهران راهکار‌های زیر را پیشنهاد می‌کنند:
مدیریت یکپارچه منابع آب: توسعه روش‌های آبیاری کم‌مصرف و حذف روش‌های سنتی مانند آبیاری غرقابی. نظارت مستمر بر برداشت آب‌های زیرزمینی و محدود کردن چاه‌های غیرمجاز. بازیافت ۱۰۰ درصدی فاضلاب، مشابه تجربه موفق عمان، برای استفاده در کشاورزی و صنعت.
توسعه پایدار: اصلاح الگوی کشت و جلوگیری از صادرات محصولات آب‌بر (واردات آب مجازی). انتقال صنایع آلاینده از اطراف تهران و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر برای کاهش آلودگی هوا.
فرهنگ‌سازی و آموزش: افزایش آگاهی عمومی از طریق رسانه‌ها و آموزش در مدارس برای کاهش مصرف آب. تشویق مشارکت مردمی در پروژه‌های آبخیزداری و حفاظت از محیط‌زیست.
تقویت قوانین و بودجه: تدوین قانون جامع آب برای مدیریت حقوق آب و جلوگیری از سوءاستفاده. افزایش بودجه محیط‌زیست و تخصیص منابع برای پروژه‌های بلندمدت.
همکاری بین‌المللی: استفاده از فناوری‌های نوین و تجربیات جهانی برای مدیریت آب و کاهش آلودگی. تقویت دیپلماسی آب برای همکاری با کشور‌های همسایه در مدیریت منابع مشترک.
براساس این گزارش؛ تهران، شهری که روزگاری به چشمه‌سار‌های البرز و باغات سرسبز شهرت داشت، امروز در چنگال بحران آب، فرونشست زمین و آلودگی هوا گرفتار شده است. کاهش ذخایر سد‌های پایتخت به پایین‌ترین سطح در نیم‌قرن اخیر، فرونشست ۳۶ سانتی‌متری زمین و مرگ سالانه هزاران نفر بر اثر آلودگی هوا، زنگ خطر را برای این کلان‌شهر به صدا درآورده است. بدون مدیریت یکپارچه، اصلاح سیاست‌های توسعه و مشارکت شهروندان، تهران ممکن است به شهری غیرقابل‌سکونت تبدیل شود. همان‌طور که محمد درویش هشدار داده که ما داریم آینده را حراج می‌کنیم و این بسیار غم‌انگیز است. اکنون زمان آن است که پایتخت ایران، با عزمی ملی و برنامه‌ریزی پایدار، از این فاجعه خاموش نجات یابد.
انتهای خبر/خ