گروه فرهنگ و هنر تهران پرس؛ مسئولیت‌پذیری امری فردی و اجتماعی است که در علوم جامعه‌شناسی و روانشناسی به‌عنوان یک اصل مهم تلقی می‌شود به گونه‌ای که ملاک سلامت روانی فرد نیز به حساب می‌آید. موضوعی که در دین مبین اسلام و در کلام امامان معصوم صراحتاً مورد تأکید قرارگرفته و در بخش‌های مختلف زندگی افراد و جامعه نمود عینی دارد.
یکی از موضوعاتی که همزمان با شیوع ویروس کرونا در کشور مورد بررسی افکار عمومی و جامعه علمی قرار گرفت، حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی و فردی در مسیر مقابله با این ویروس منحوس بود و در این راستا مسئولان امر از تک‌تک افراد جامعه درخواست کردند تا نسبت به رعایت پروتکل‌های بهداشتی حساسیت بیشتری داشته باشند. بدیهی‌ترین این مسئولیت‌پذیری نیز پرهیز از سفرها، دید و بازدیدهای غیرضروری است. البته دراین‌باره رفتار جامعه یکسان نبود و در موضوعاتی شاهد بی‌توجهی بخشی از جامعه قرار بودیم که نشان از عدم مسئولیت‌پذیری برخی از افراد جامعه دارد.
برای تبیین و بررسی بیشتر ابعاد «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» به‌ویژه در دوران کرونا به سراغ حجت‌الاسلام دکتر سید محمدحسین هاشمیان عضو هیئت‌علمی پژوهشکده باقرالعلوم (ع) رفتیم. هاشمیان در این گفتگو از لایه‌های مختلف مسئولیت‌پذیری و نقش آن در جامعه گفت. از منظر این استاد دانشگاه، بخش جدی کاهش حس مسئولیت‌پذیری در جامعه به دلیل کم‌توجهی و بی‌توجهی به آموزه‌های دینی است. او معتقد است که هر جا باورها و اعتقادات مردم قوی‌تر باشد، شاهد عقلانیت بیشتر و درنتیجه رعایت پروتکل‌های بهداشتی هستیم.
در ادامه مشروح گفتگوی ما با هاشمیان عضو هیئت‌علمی پژوهشکده باقرالعلوم (ع) از منظر شما می‌گذرد؛
امروزه عبارت مسئولیت اجتماعی در بین جامعه شناسان به واژه‌ای پرتکرار مبدل شده است، اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد، پذیرش این مسئولیت اجتماعی سابقه طولانی در ادبیات دینی ما دارد. برای ورود به بحث، ممکن است توضیح دهید که اساسا مسئولیت اجتماعی بر اساس دین اسلام چطور تعریف می‌شود و چه تعابیری برای آن بکار رفته است؟
مسئولیت اجتماعی از منظر دینی، هم در آیات قرآن کریم و هم در روایات مورد تاکید قرار گرفته است. اساسا منطق قرآن بر این پایه و مفهوم استوار است که انسان موجودی تکلیف محور و مسئولیت مدار است و خداوند پس از تولد انسان به او قوای مختلف داده و به تناسب این استعداد‌ها و ظرفیت‌ها از او مسئولیت خواسته می‌شود. از همین رو تمام این ظرفیت‌ها و استعداد‌های انسانی در سطح فردی مورد پاسخگویی قرار می‌گیرد، بنابراین می‌طلبد که افراد مسئولیت پذیر باشند.
همچنین تاکید شده است که در سطح خانواده و در سطح جامعه نیز هر فرد بایستی مسئولیت پذیر باشد. به عنوان نمونه در لایه مسئولیت خانوادگی؛ در قرآن کریم آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ» یعنی هم مراقب خودتان و هم مراقب خانواده‌تان باشید و نسبت به آن‌ها مسئولیت پذیر باشید. یا در لایه مسئولیت اجتماعی از منظر اسلام بحث امر به معروف و نهی از منکر برای ارتقای یک نوع مسئولیت پذیری اجتماعی در میان آحاد جامعه مورد تاکید قرار گرفته است و این طور نباید باشد که افراد جامعه نسبت به یکدیگر بی تفاوت باشند.
پایه ساز و کارِ امر به معروف و نهی از منکر نیز طبق این آیه شریفه «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ ۚ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» مورد اشاره قرار گرفته و خداوند متعال بر محبت، عنایت و دوست داشتن افراد جامعه و داشتن دغدغه نسبت به همدیگر تاکید کرده است. بر این مبنا، اگر انسان مسئولیت پذیری اجتماعی نداشته باشد به مرز بی تفاوتی اجتماعی می‌رسد. یعنی در کنار او هر اتفاقی یا نابهنجاری اجتماعی و هر گناهی رقم می‌خورد، هیچ احساس مسئولیتی نمی‌کند؛ چنین فردی به تعبیر حضرت علی (علیه السلام) مرده‌ای در میان مردگان است؛ براین اساس، نه این جامعه زنده است و نه این فرد؛ لذا مسئولیت پذیری، جامعه را در مرزِ یک جامعه پویا و با نشاط نگاه می‌دارد.
همچنین در روایات نیز درباره مفهوم مسئولیت اجتماعی، خطاب به مردم تصریح شده است که «کلّکمْ راعٍ، وَ کلّکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ» به این معنا که همه به نوعی در جامعه مسئولیت دارند؛ بنابراین حس مسئولیت پذیری از منظر دینی یک مفهوم بسیار مهم و مورد تاکید است و سویه‌های مختلف دارد.
در لایه اخلاق نیز که وارد می‌شویم، این مسئولیت پذیری خود را در مفاهیمی مانند مواسات نشان می‌دهد؛ مواسات به معنای همدلی و همدردی است و اینکه انسان درد و مشکل دیگران را درد و مشکل خود بداند و یکی از مهمترین ارکان مسئولیت پذیری اجتماعی محسوب می‌شود؛ بر همین مبنا جامعه‌ای که اهل مواسات باشد جامعه مسئولیت پذیری می‌شود. در پدیده کرونا مشاهده کردیم در بسیاری از جوامع غربی وقتی مردم با کمبود مواد غذایی روبرو شدند، فروشگاه‌ها را غارت کردند. اما در کشور ما علی رغم اینکه در شرایط تحریم هم بودیم به دلیل وجود حس مواسات در جامعه قدری از فشار کرونا کاسته شد، به این دلیل که مردم با کمک‌های همدلانه و مومنانه به کمک اقشار آسیب دیده بر اثر کرونا رفتند. این رفتار پایه مسئولیت پذیری اجتماعی می‌شود؛ بنابراین در برخی از مفاهیم اخلاقی ما نیز این مسئولیت پذیری وجود دارد و فقط در امر به معروف و نهی از منکر خلاصه نمی‌شود.
در حوزه امر به معروف و نهی از منکر توصیه‌های فراوانی داریم و این عمل اجتماعی حوزه‌های گسترده‌ای را در بر می‌گیرد. در این روز‌هایی که شاهد عدم رعایت پروتکل‌های بهداشتی از سوی برخی افراد جامعه هستیم و شاهد حضور بعضی از افراد در سطح جامعه هستیم که مانند سایر وظایف اجتماعی که گردنشان است و عمل نمی‌کنند، در رعایت شیوه نامه‌های بهداشتی نیز بی تفاوت هستند. نقش امر به معروف در حوزه سلامت به چه شکلی تعریف می‌شود و چگونه دیده می‌شود؟
ما در موضوع امر به معروف و نهی از منکر بسیار کوتاهی کردیم؛ تقلیل این مهم، صرفا به پدیده هایی، چون بدحجابی باعث شد تا ظرفیت این واجب الهی بسیار نادیده انگاشته شود. مفهوم امر به معروف و نهی از منکر یک مفهوم بسیار وسیعی است که متاسفانه نتوانستیم آن را مورد پرداخت و بازسازی قرار دهیم. از همین جهت بایستی در مرحله نخست درباره شناخت امر به معروف و نهی از منکر و فراگیری آن کار کنیم. به این صورت که در مورد موضوع امر به معروف بایستی آن پدیده اجتماعی مثبت محقق شود، سپس شما به آن امر کنید، یا در موضوع نهی از منکر اگر پدیده‌ای اشتباه است اول باید آن پدیده اشتباه برای مخاطب و جامعه به عنوان منکر شناخته شود تا جامعه را از آن نهی کنید.
متاسفانه در لایه مفهوم شناسی و فراگیری مسئله امر به معروف خوب عمل نمی‌کنیم. در این خصوص بایستی به طور خاص از ظرفیت‌های رسانه‌های جمعی استفاده کنیم؛ به عنوان نمونه در مسئله کرونا بایستی تبیین کنیم که رعایت پروتکل‌ها معروف است و بعد به عنوان یک اصل معروف به آن سفارش کنیم و همینطور تخطی از این پروتکل‌ها، رعایت نکردن حقوق دیگران و آسیب‌هایی را که می‌زند، به عنوان یک منکر تبیین کنیم و سپس وارد شویم تا از ظرفیت نهی از منکر استفاده کنیم.
این مهم است که هم ظرفیت رسانه‌های جمعی و هم ظرفیت نخبگان ما در عرصه‌های مختلف فرهنگی و تربیتی برای تبیین جامعه هدف و مخاطب، جدی گرفته شود. نظر به اینکه جامعه ما یک جامعه دینی است اگر این اتفاق رقم بخورد و برای او تبیین شود که این موضوع حق الناس است و باید در قبال آن پاسخگو باشد - حتی طبق فتوای برخی از مراجع، اگر کسی به جهت کوتاهی کردن در رعایت پروتکل‌های بهداشتی سبب شود که کسی به کرونا مبتلا شود و آن فرد آسیب جدی ببیند و از دنیا برود، آن فردی که کوتاهی کرده ضامن است- قطعا حساسیت رفتاری ایجاد کرده و از بی‌تفاوتی اجتماعی جلوگیری می‌کند. الان جامعه ما نسبت به مسئله کرونا دچار نوعی بی‌تفاوتی اجتماعی شده است؛ البته بخشی از این نیز طبیعی است و در کل دنیا وضعیت این گونه است که هم در سطح انسان و هم در سطح جامعه وجود دارد.
همواره در جامعه شناسی مطرح است که انسان و نظام‌های اجتماعی یک ویژگی به نام انطباق و سازگاری دارند. یعنی خود را با شرایطی که در آن قرار می‌گیرند، وفق می‌دهند. این ویژگی باعث شده انسانی که در مناطق گرمسیر است به لحاظ فیزیولوژیک، یک آناتومی خاصی پیدا کند و انسانی که در مناطق سردسیر و قطبی است، یک آناتومی خاص دیگر. به این دلیل که بدن او با آن منطقه سازگار می‌شود. به لحاظ اجتماعی نیز خلقیات و رفتار‌های اجتماعی انسان‌ها با شرایط خود را وفق می‌دهد. وقتی که با پدیده کرونا در کشور مواجه شدیم، یک سری از الگو‌های رفتاری جامعه تغییر کرد. اما جامعه کم کم با این شرایط کنار آمد و پذیرفت که در کنار شرایط کرونایی باید زندگی عادی خود را هم داشته باشد. البته زندگی عادی داشتن فی نفسه نکته بدی نیست. منتها خسته شدن و کنار گذاشتن رعایت پروتکل‌ها، آسیب زاست و باید مرتب این دقت را داشته باشیم که چگونه این سطح حساسیت اجتماعی را در مخاطبان حفظ کنیم؛ لذا این ویژگی منفی نیست چرا که انسان بر مبنای همین ویژگی سازگاری بقا پیدا می‌کند و در شرایط سخت باقی می‌ماند، اما نباید به گونه‌ای شود که این سازگاری تبدیل به عادی انگاری ویروس کرونا شود؛ یعنی عادی شدن این شرایط و اینکه ما روزانه بیش از ۶۰۰ نفر از هموطنان خود را از دست می‌دهیم و دیگر حساسیتی نسبت به آن نداریم و این شرایط را پذیرفتیم و خود را با آن سازگار کردیم که نباید این سویه اشتباه را بپذیریم.
در مواجهه با کرونا باید مواردی را بپذیریم و تغییراتی را ایجاد کنیم و همچنین نباید با مواردی به هیچ وجه کنار بیاییم؛ آن چیز‌هایی که نباید با آن کنار بیاییم، مسئله عدم رعایت پروتکل‌ها و مسئله فوتی‌های روزانه است. مگر نه زندگی باید در جریان باشد و نوع جدیدی از الگو‌های ارتباطی میان افراد تعریف شود و صله رحم و ارتباطات خانوادگی در چارچوب جدیدی تعریف شود. این موارد باید باشد، اما با رعایت پروتکل‌ها و ضوابط بهداشتی و نباید در شائبه اینکه این شرایط برای ما عادی شده است و ما اساسا نیازی به رعایت این پروتکل‌ها نداریم، گرفتار شویم. واقع امر این است که واژه انسان از مفهوم انس گرفته شده است، یعنی با شرایط موجود، انس می‌گیرد و به آن عادت می‌کند. اما باید تلاش کنیم در پدیده کرونا با آن سویه‌های منفی کرونا کنار نیاییم. کار رسانه‌های جمعی مانند روزنامه‌ها و مطبوعات، آگاهی بخشی در این زمینه است که جامعه به مرز بی تفاوتی نرسد.
آیا بی توجهی به رعایت پروتکل‌های بهداشتی و بی توجهی نسبت به جان مردم که حق الناس محسوب می‌شود، ناشی از عدم توجه به آموزه‌های دینی است؟
همینطور است. تجربه نشان داده است که در جمع‌های دینی، استاندارد رعایت پروتکل‌های بهداشتی در شرایط کرونا بالاتر است. یکی از دلایل همین است که جامعه ایمانی در مواجهه با شرایط کرونا با توجه به اینکه موضوع حق الناس مطرح می‌شود احتیاطات بیشتری می‌کند و حساسیت بیشتری دارد. چون در روایات ما نیز آمده است که خداوند حق الله را می‌بخشد، اما از حق الناس نمی‌گذرد و همگان باید در قبال آن در قیامت پاسخگو باشند.
پایبندی و اعتقاد به آموزه دینی سبب می‌شود که افراد پایبند به موازین ایمانی، حساسیت‌های شدیدتری در رعایت پروتکل‌ها داشته باشند و به نسبتی که از این فضا فاصله گرفته می‌شود، نگاه فرد گرایانه در افراد نیز تقویت می‌شود؛ یعنی حاضرند لذت فردی خود را ببرند ولو به قیمت اینکه به سایرین آسیب بزنند. اما یک انسان مومن متوجه برخی از آسیب‌ها در این فضای کرونایی است و هیچ وقت این گونه نگاه نمی‌کند که به قیمت لذت شخصی‌اش، آسیبی متوجه دیگران شود، چون خود را مدیون می‌داند، اما اگر این نگاه و اعتقاد نباشد، ممکن است فرد تخطی کند و آسیب بزند، بدون رعایت پروتکل‌ها سفرش را برود و تفریحش را انجام دهد و موجب آسیب دیگران شود. در رابطه با این افراد باید اقناع لازم و اطلاع رسانی درستی صورت گیرد، اما در کل می‌توان این طور قضاوت کرد که رعایت پروتکل در افرادی که علقه‌های دینی و مذهبی بیشتری دارند، بیشتر است.
حاکمیت نسبت به مردم یک سری وظایف دارد و همچنین مردم نسبت به مردم نیز یک سری وظایف دارند. لطفا توضیح دهید در این شرایط شیوع کرونا، وظایف مردم نسبت به مردم چگونه تعریف می‌شود و این نسبت‌ها در این شرایط چطور دیده می‌شود؟
باید هرکسی از خود شروع کند. یعنی بایستی در بحث مسئولیت پذیری مرزبندی کنیم؛ ما نسبت به این جان و حیاتی که خداوند به ما داده است، مسئولیم. از همین رو هر فردی اولا باید دغدغه خود و دغدغه سلامتی اش را داشته باشد و در مراحل بعدی برای جان خانواده‌اش ارزش قائل شود و در این راستا اهتمام بورزد که در محیط خانواده پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کند تا اعضای خانواده مبتلا نشوند. چون خطر واقعا جدی است و نشان داده است که پیر و جوان نمی‌شناسد و در این موج اخیر بسیاری از جوانان درگیر شده‌اند و حتی از دنیا رفته‌اند.
لایه سوم نیز، لایه همسایه و محله است که هر فردی در رفت و آمد‌های خود باید رعایت لازم را داشته باشد. لایه چهارم نیز در کلیت جامعه است که در این لایه مخصوصا مسئولیت رسانه‌ها بسیار سنگین است و بایستی از ظرفیت رسانه برای آگاهی بخشی دقیق و درست استفاده کرد. البته این آگاهی بخشی نیز به معنای این نیست که استرس دهیم و جامعه را بترسانیم. بلکه آگاهی بخشی و اطلاع رسانی باید به صورت شفاف، درست و دقیق باشد. به عنوان نمونه در موضوعی مانند واکسیناسیون، اخیرا هجمه شدیدی علیه آن توسط رسانه‌های بیگانه شکل گرفته است. به گونه‌ای که بی بی سی در غرب مردم را به واکسن تشویق می‌کند و بی بی سی فارسی شبهه ایجاد می‌کند که تزریق واکسن خطر مرگ دارد. این رسانه‌ها مشخصا به صورت غرض ورزانه وارد می‌شوند؛ لذا در چنین موضوعاتی، رسانه‌های ما بایستی تبیین کنند که واکسیناسیون متغییر مهمی برای کنترل ویروس کرونا است؛ بنابراین باید دقت کنیم و یک دسته بندی نسبت به مخاطبمان و مسئولیتی که دارد، داشته باشیم. اگر کسی برای جان خود ارزش قائل نشود به طریق اولی برای نزدیکان، بستگان و خانواده اش و اعضای جامعه اش نیز قائل نیست.
اگر نکته‌ای هم به لحاظ جامعه شناسی دینی در این خصوص که تفاوت‌هایی که شیوع کرونا با ما قبل آن ایجاد کرد به لحاظ وجه منفی یا مثبت آن، مد نظر دارید، بفرمایید.
یکی از نکات مثبت کرونا به غیر از مواسات، بحث مرگ آگاهی است؛ کرونا موجب شد چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی به پدیده مرگ فکر کنیم. مرگ پدیده‌ای است که روی کنترل اخلاقی و رفتاری فرد و یا جامعه موثر است. طبق روایات ما اگر فرد یقین به مرگ داشته باشد، بسیاری از گناهان و کار‌های اشتباه را انجام نمی‌دهد. کرونا یک تلنگر اجتماعی و یک تلنگر به تمام اعضای جامعه بود، نسبت به این که فرد ممکن است به یک بیماری دچار شود که ناشناخته است و امروزه بشر علی رغم ادعا‌هایی که در عرصه علم دارد، در درمان این بیماری ناتوان است به طوریکه در بسیاری از موارد، فرد بر اثر این مبتلا شدن به این ویروس ممکن است، ظرف مدت کمتر از یک ماه از دنیا رود؛ لذا این یک نوع تلنگر اخلاقی است به جامعه‌ای که از پروردگار خود غفلت کرده است.
همینطور ناظر به ضعف فهم انسانی است و به تعبیر قرآن کریم «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» که بر این مبنا هر انسانی هرچقدر فکر کند که در عرصه علم و فن آوری پیشرفت کرده است، اما همچنان نسبت به حق تعالی فقیر است. ضمن آنکه در کل دنیا و در تمام ادیان و مذاهب جهان نیز شاهد برگزاری مراسم‌های دعا و تضرع به درگاه الهی بودیم که این اتفاق در جامعه امروزی درگیر کرونا یک نقطه قوت محسوب می‌شود. از همین رو کرونا علی رغم آسیب‌ها و زیان‌هایی که وارد کرد، مهمترین تلنگر‌های اخلاقی و مرگ آگاهی و بازگشت به خدا و خویشتن بود؛
و کلام پایانی
در رابطه با مناسک دینی و موضوع دینداری عده‌ای ادعا کردند که با پدیده کرونا دینداری افول کرد که می‌خواهم این را تاکید کنم که اتفاقا، دینداری با ورود کرونا تقویت شده است، چون دینداری وجوه مختلفی دارد و یک وجهی از دینداری مناسک است که شامل رفتن به زیارت و مراسم‌های مذهبی می‌شود و این مسئله با توجه به شیوع کرونا و به دلیل رعایت پروتکل‌ها قدری کمتر شد. اما دینداری که فقط لایه مناسک نیست بلکه لایه اخلاقیات دینی، لایه اعتقادات و باورهای دینی را نیز شامل می‌شود. در لایه اخلاقیات مفهوم مواسات، همدردی، همدلی، ایثار و گذشت در شرایط کرونایی تقویت شد و در فضای باورها و اعتقادات؛ باور به مرگ و خداوند و تضرع و بازگشت به سمت خدا، توبه فردی و جمعی موجب تقویت دینداری شد؛ بنابراین این ادعا که کرونا اثر منفی روی دینداری اعضای جامعه، داشته است، دیدگاه قابل قبولی نیست.
انتهای پیام/الف
ارسال نظر