به گزارش «تهران پرس»؛ مجلس یازدهم با بررسی و تصویب طرح "جمعیّت و تعالی خانواده" در تاریخ ۱۲ آبان ۹۹ مطابق با اصل ۸۵ قانون اساسی، موافقت کرد. پس از آن داخل مجلس کمیسیون مشترکی از نمایندگان مختلف شکل گرفت تا در فرصت یک‌ماهه‌ی خود این طرح را بررسی و تصویب کند. کمیسیون مشترک هم‌اکنون در حال بررسی این طرح است. با توجّه به اهمیّت موضوع جمعیّت برای کشور و ضرورت قانون‌گذاری در این حوزه، لازم است طرح با دقت مطالعه و نقاط قوّت و ضعف آن مشخص شود.
طرح ۵۲ ماده‌ای "جمعیّت و تعالی خانواده" را می‌توان از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد. کیفیّت بررسی به انتخاب شاخص‌ها و مؤلّفه‌هایی همچون هدف طرح، مخاطب هدف، مدّت‌زمان و میزان اثرگذاری، توجّه به مطالبه‌ی عمومی مردم و... بستگی دارد که مطابق با زمینه‌ی بررسی این شاخص‌ها انتخاب می‌شوند. در این یادداشت بنا داریم طرح "جمعیّت و تعالی خانواده" را بر اساس یک گروه از مخاطب هدف این طرح؛ یعنی دانشجویان، اساتید و طلّاب بررسی کنیم تا مشخّص شود چقدر انتخاب این مخاطب اولویّت داشته است و در گام دوّم به سیاست‌های مورد نظر طرح برای حلّ نیازها و موانع جمعیّتی این گروه اشاره کنیم و آن‌ها را مورد نقد و بررسی قرار دهیم.
ابتدا لازم است جامعه‌ی آماری مخاطبان مورد نظر مشخص شوند. مطابق آمار سال تحصیلی ۱۳۹۷-۹۸، بیش از ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار دانشجو در کشور وجود دارد. بر اساس آمار سال ۹۸، حدود ۱۰۰ هزار طلبه در حوزه‌های علمیّه‌ی کشور مشغول تحصیل هستند و مطابق آمار سال ۹۷، حدود ۸۵ هزار استاد دانشگاهِ عضو هیئت علمی در کشور وجود دارد.
بنابر بزرگ بودن حجم جامعه‌ی آماری یک گروه مخاطب و شرایط مناسب‌شان برای ازدواج و فرزندآوری، مخاطب هدف اهمیّت پیدا می‌کند و در اولویّت قرار می‌گیرد. با تکیه بر موارد فوق می‌توان گفت: انتخاب دانشجویان به عنوان یکی از مخاطبان هدف طرح بسیار صحیح بوده است؛ زیرا این گروه علاوه بر جمعیّت زیاد، برای ازدواج و فرزندآوری آگاهانه، مناسب و به‌هنگام نیز شرایط بسیار ممتازی دارند. همچنین با تکیه‌ی بیشتر بر عامل دوّم، انتخاب طلّاب نیز امری کاملاً درست بوده است. امّا به نظر می‌رسد انتخاب اساتید دانشگاهی به عنوان یکی از مخاطبانِ هدف، امری کارشناسی نشده بوده است؛ زیرا علاوه بر کوچک بودن حجم جمعیّت اساتید داشگاهی نسبت به جمعیّت دانشجویان، شرایط سنّی این گروه برای ازدواج و فرزندآوری آگاهانه، مناسب و به‌هنگام وضعیت بسیار خوبی ندارد. از طرفی طرح با انتخاب اساتید دانشگاهی به عنوان یکی از مخاطبان هدف خود و عدم انتخاب دیگر اصناف، همچون: معلّمان و... نوعی تبعیض غیر کارآمد قائل شده است.
تعداد، زمینه و هدف مواد، بندها و تبصره‌‌های طرح "جمعیّت و تعالی خانواده" که جمعیّت هدف‌شان دانشگاهیان و طلّاب هستند، در جدول [۱] آمده است.
ردیف زمینه ماده، بند و تبصره هدف مجری جمعیّت هدف
۱ فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی ماده ۱
حذف محتوای درسی ضدّ جمعیّتی و انجام اقدامات در راستای ارزشمندسازی و آگاهی‌بخشی نسبت به موضوعات جمعیّتی مؤسّسات آموزش عالی کشور کلّ دانشجویان
۲ فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی ماده ۱، ت ۲ آموزش در جهت آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی در حوزه‌ی جمعیّت مؤسّسات آموزش عالی کشور کادر آموزشی و اداری
۳ فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی ماده ۳ ایجاد، گسترش و تقویت رشته‌های تحصیلی متناسب با جایگاه و نقش خانواده و زن بر اساس فرهنگ اسلامی- ایرانی، همچون مدیریت خانه و خانواده وزارت‌خانه‌های آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فنّاوری دانشجویان
۴ فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی ماده ۱۹ تخصیص بودجه برای پژوهش درباره موضوع جمعیت
وزارت‌خانه‌های علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد جامعه‌ی علمی
۵ فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی ماده ۱۹، تبصره افزایش پژوهش درباره موضوع جمعیت
وزارت‌خانه‌های علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد ذی‌نفعان پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی
۶ تسهیلات معیشتی و رفاهی ماده ۱۰ پرداخت وام ودیعه مسکن دولت از طریق صندوق‌های رفاه دانشجویی
دانشجویان متأهل فاقد مسکن و غیر کارمند
۷ تسهیلات معیشتی و رفاهی ماده ۱۱ و ت ۱ تأمین خوابگاه متأهلی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دانشجویان متأهل
۸ تسهیلات معیشتی و رفاهی ماده۱۱، ت ۲ احداث مسکن ویژه دانشگاه‌ها با همکاری سازمان اوقاف و سازمان مسکن و شهرسازی دانشجویان و طلاب
۹ تسهیلات معیشتی و رفاهی ماده ۱۱، ت ۳ احداث مسکن وزارت راه با همکاری وزارت علوم و حوزه‌های علمیه دانشجویان و طلاب دارای فرزند
۱۰ تسهیلات معیشتی و رفاهی ماده ۱۱، ت ۴ تبدیل اماکن و ساختمانه‌ای مازاد به خوابگاه متأهلی مراکز آموزش عالی دانشجویان متأهل
۱۱ تسهیلات آموزشی ماده ۱۶، بند الف مرخصی تحصیلی قبل از زایمان
مؤسسات آموزش عالی اعم از حوزوی و دانشگاهی مادران باردار دانشجو یا طلبه
۱۲ تسهیلات آموزشی ماده ۱۶، بند ب مرخصی تحصیلی بعد از زایمان
مؤسسات آموزش عالی اعم از حوزوی و دانشگاهی مادران دارای فرزند زیر ۲ سال
۱۳ تسهیلات آموزشی ماده ۱۶، بند پ مهمانی به نزدیک‌ترین مرکز دانشگاهی هم‌تراز
مؤسسات آموزش عالی اعم از حوزوی و دانشگاهی دانشجویان باردار یا دارای فرزند
۱۴ تسهیلات آموزشی
ماده ۱۶، بند ت مجازی یا غیر حضوری بودن آموزش
مؤسسات آموزش عالی اعم از حوزوی و دانشگاهی مادران باردار یا دارای فرزند زیر ۳ سال
۱۵ تسهیلات آموزشی ماده ۱۷، بند الف افزایش شرط سنی به ازای فرزند
مراکز و مؤسسات آموزش عالی زنان و مردان متقاضی استاد دانشگاهی
۱۶ تسهیلات آموزشی ماده ۱۷، بند ب افزایش حداکثر زمان برای ارتقاء
مراکز و مؤسسات آموزش عالی اعضای هیئت علمی
۱۷ تسهیلات آموزشی
ماده ۱۸ معافیت از گذراندن طرح عمومی و تخصصی پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی،
گذراندن طرح در محل زندگی و
اولویت در انتخاب محل گذراندن طرح
نامشخص
مادران دارای حداقل ۳ فرزند و بانوان دارای ۲ فرزند
و بانوان دارای ۱ فرزند و بانوان متأهل بدون فرزند
جدول ۱- مواد طرح "جمعیت و تعالی خانواده" مرتبط با اهالی حوزه و دانشگاه، به تفکیک زمینه، هدف و مجری آن موارد
مطابق جدول [۱]، مخاطب هدف ۸ ماده از طرح "جمعیت و تعالی خانواده" را اهالی حوزه و دانشگاه تشکیل داده‌اند که از این تعداد، ۳ ماده در زمینه‌ی فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی ترویجی و تبلیغی است، ۲ ماده به تسهیلات معیشتی و رفاهی می‌پردازد و ۳ ماده نیز بر تسهیلات آموزشی تأکید دارد که در ذیل به برخی از ایرادات طرح به تفکیک زمینه‌های مذکور اشاره خواهد شد.
۱- ایرادات در زمینه‌ی فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی، ترویجی و تبلیغی:
با توجّه به جدول [۱] به نظر می‌رسد اقدامات در نظر گرفته شده در زمینه‌ی فرهنگ‌سازی و اقدامات آموزشی، پژوهشی، ترویجی و تبلیغی بر روی محیط دانشگاه و شخص دانشجو تمرکز دارد امّا موارد مطرح شده در این قسمت اولویت قابل توجّهی ندارند. مواردی همچون: حذف محتوای درسی ضدّ جمعیّتی و انجام اقدامات در راستای ارزشمندسازی و آگاهی‌بخشی نسبت به موضوعات جمعیّتی، آموزش کارکنان اداری و آموزشی مؤسسات آموزش عالی در جهت آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی در حوزه‌ی جمعیّت، تأسیس رشته دانشگاهی و افزایش ظرفیت پژوهش پیرامون مسئله جمعیت اقداماتی هستند که طرح در این زمینه برای محیط دانشگاه در نظر گرفته است. با وجود آنکه چنین اقداماتی در نوع خود لازم و ضروری هستند، اما در وضعیت ازدواج دانشجویی آگاهانه و به‌هنگام و فرزندآوری دانشجویی تأثیر حداقلی خواهد داشت.
مهم‌‌ترین مسئله‌ای که در این بخش باید برای دانشجویان در نظر گرفت، ترغیب آنان به ازدواج به‌هنگام و آگاهانه و فرزندآوری در دوران دانشجویی است. این مهم وظیفه‌ی نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌هاست. نهاد رهبری بیش از دو دهه است که متولّی اجرای طرح ملّی ازدواج دانشجویی است، امّا در طرح مسئولیتی به این نهاد داده نشده است؛ در صورتی‌که تجربه و اشراف نهاد رهبری در موضوع ازدواج دانشجویی می‌تواند بسیار راهگشا باشد.
ایراد مهم:
در طرح علاوه بر زمینه‌ی فرهنگ‌سازی، در زمینه‌های دیگر نیز به مقطع تحصیلی دانشجو و اولویّت آن‌ها اشاره نشده است. قطعاً ازدواج در دوران دکترا با ازدواج در دوران کارشناسی تفاوت دارد. اگر فرد در دوران دکترا ازدواج کند فرصت و میزان فرزندآوری بیشتری خواهد داشت یا در دوران کارشناسی؟ بهترین فرصت برای ازدواج دانشجویی دوران کارشناسی است؛ زیرا کاهش سنّ ازدواج در دوران دانشجویی، احتمال فرزندآوری بیشتر را افزایش خواهد داد. از طرفی بسیاری از دانشجویان در دوران کارشناسی رغبت بیشتری نسبت به ازدواج و حتّی فرزندآوری دارند. بنابراین سیاست‌گذاری باید متمرکز بر کاهش سنّ ازدواج و افزایش میزان باروری در دوران دانشجویی باشد که این امر با توجّه ویژه به مقطع کارشناسی محقق خواهد شد.
۲- ایرادات در زمینه‌ی تسهیلات معیشتی و رفاهی:
بخش تسهیلات معیشتی و رفاهی طرح برای دانشجویان و طلّاب صرفاً به امور خوابگاه و مسکن محدود شده است و هیچ اشاره‌ای به تسهیلات اشتغال در دوران دانشجویی نمی‌کند. با توجّه به جمعیّت زیاد مخاطبان هدف، حل مسئله‌ی اشتغال علاوه بر تأثیر بسیار بر مسئله‌ی تولید و اقتصاد کشور، ذهنیتی مثبت نسبت به ازدواج دانشجویی در میان مردم ایجاد خواهد کرد.
همچنین در تسهیلات خوابگاه و مسکن دانشجویان و طلّاب لازم است که به مسئله خوابگاه و مسکن مناسب و در شأن دانشجو و طلبه اشاره شود. متراژ و مدّت زمان استفاده از این تسهیلات باید به گونه‌ای باشد که امکان افزایش تعداد ازدواج و میزان فرزندآوری وجود داشته باشد. این موضوع در طرح رعایت نشده است.
در تبصره ۲ ماده ۱۱، دانشجوها و طلّاب هدف تعیین نشده‌اند و گویا همه‌ی این افراد را در بر می‌گیرد. بنابراین باید پرسید این تبصره چه کمکی به فرزندآوری کشور خواهد کرد؟ این تبصره چه ارتباطی با جمعیت دارد؟
۳- ایرادات در زمینه‌ی تسهیلات آموزشی:
ماده ۱۸ طرح، می‌گوید: مادران دارای حداقل ۳ فرزند از گذراندن طرح عمومی و تخصصی پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی معاف می‌باشند. بانوان دارای ۲ فرزند نیز حق دارند طرح خود را در محل زندگ همسر وفرزندان خود بگذرانند و بانوان دارای ۱ فرزند یا بانوان متأهل بدون فرزند نیز نسبت به دانشجویان مجرد در انتخاب محل گذراندن طرح خود به ترتیب مذکور در اولویت هستند.
لازم به ذکر است مورد تشویقی قسمت اوّل مادّه آسیب‌زاست. باید توجّه داشت فرزندآوری را نباید با آسیب زدن به مهارت، تخصص و حرفه‌‌ای حساس ترویج کرد. از طرف دیگر جامعه‌ی آماری مخاطب هدف این قسمت از ماده گسترده نیست، ولی بار روانی منفی زیادی در جامعه خواهد داشت.
نکته‌ی مهم:
لازم است اعطای تسهیلات، مراحل مختلف ازدواج و فرزندآوری دانشجویان و طلّاب را در بر بگیرد. مراحل قبل از ازدواج، حین ازدواج، پس از ازدواج، قبل از بارداری، حین بارداری و بعد از تولد هر فرزند و اولویّت بندی آن‌ها و اختصاص تسهیلات مناسب اولویّت‌ها می‌تواند به غنای طرح و کارآمدی آن در خصوص دانشگاهیان و طلّاب کمک فراوانی نماید.
از مجلس انقلابی انتظار می‌رود بدون عجله و شتابزدگی طرح جمعیت و تعالی خانواده را بررسی و اصلاح نماید. به امید آنکه این طرح به بهترین وجه ممکن تدوین گردد تا مردم و کشور از ثمرات آن بهره‌مند شوند.
نویسنده:کیاوش پرهیزکار