به گزارش خبرگزاری تهران پرس
پس از شکل‌گیری گروه تروریستی دولت اسلامی عراق و شام موسوم به داعش در بحبوحه جنگ داخلی سوریه، گروه‌هایی از مناطق جغرافیایی مختلف از ولایت خراسان و لیبی گرفته تا فیلیپین در شرق آسیا با ابوبکر البغدادی بیعت کردند. اما نکته قابل توجه در میان این ولایت‌ها، اعلام موجودیت «ولایت آذربایجان» است که متغیری جدید در نقشه اسلام سلفی برآورد می‌شود.
ابویوسف الآذری کیست؟
در سال ۹۶ و در دوران اوج وحشیگری داعش، سه مرد سیاه‌پوش که نقاب بر چهره داشتند، در ویدئویی کوتاه ظاهر شده و از تأسیس ولایت یا شعبه خلافت خودخوانده در داخل جمهوری آذربایجان خبر دادند. آن‌ها همچنین بیعت خود با ابوبکر البغدادی، سرکرده داعش را اعلام کرده و خواستار اتحاد زیر پرچم وی شدند. یکی از قسمت‌های مهم این ویدئو این بود که عناصر داعشی حاضر در ویدئو کوشیدند سرکرده آذری این ولایت را نیز معرفی کنند. «ابویوسف الآذری» سرکرده ولایت آذربایجان ابتدا البغدادی را خلیفه و الهام‌بخش خود دانست و کشورهایی که با این تشکیلات مقابله می‌کنند، به‌ویژه روسیه و ایران و متحدانشان را به انتقام تهدید کرد. این ویدئو حاوی تصاویری از «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه بود که همزمان با پخش این تصاویر، سخنان ابویوسف مبنی بر انتقام از کشورهای مخالف جماعت نیز پخش می‌شد. هر چند عناصر آذری حاضر در ویدئو مجهز به سلاح انفرادی و سلاح کمری بودند، اما از نظر تجهیزات نظامی و خودروهای شاسی بلند به اندازه همتایان خود در لیبی مجهز و مسلح نیستند.
پیوستن به داعش
جمهوری آذربایجان کشوری در منطقه قفقاز است که حد فاصل مرزهای آسیا و اروپا، معروف به منطقه اوراسیا واقع شده و با کشورهای روسیه، گرجستان، ترکیه و ایران مرز مشترک دارد. این یعنی این کشور در منطقه‌ای مهم و از قضا پرتنش قرار گرفته است. وجود ویژگی‌هایی در این منطقه، جمهوری آذربایجان را به سمت تشکیلات تروریستی داعش سوق می‌داد. در سال ۲۰۱۴، پس از خبرهای پی در پی از آمار افراد پیوسته به داعش، نام جمهوری آذربایجان نیز همراه با نام این تشکیلات تکرار می‌شد. در اینکه چه مقدار از شهروندان جمهوری آذربایجان به داعش پیوستند، داده‌های مختلفی وجود دارد. گزارش اطلاعاتی مدحت جلیف، رئیس سرویس اطلاعاتی این کشور در سپتامبر ۲۰۱۷ حاکی از آن بود که ۹۰۰ نفر از شهروندان این کشور از اوایل شکل‌گیری این تشکیلات در ژوئیه ۲۰۱۴ در سوریه و عراق به آن پیوسته‌اند. جلیف تأکید می‌کند این کشور اطلاعاتی در دست دارد که نشان می‌دهد ۳۰۰ نفر از این افراد، در عراق کشته شده‌اند. علاوه بر این، تابعیت بسیاری از این افراد نیز لغو شده است؛ اما همچنان نسبت به سایر عناصر نگرانی‌هایی وجود دارد؛ زیرا پس از جنگ‌های اخیر، خبر موثقی در مورد زنده بودن یا نبودن آنان در دست نیست.
زمینه‌های داخلی
آمار قبلی به روابط میان این تشکیلات و داعش در خارج از مرزها مربوط می‌شود. فرصت‌های داخلی آن چیست؟ عوامل مؤثر بر این گروه که از تأسیس «ولایت» در داخل این کشور خبر دادند، چیست؟ اگر واقعیت این ویدئو که از داخل آذربایجان پخش شد را بپذیریم، چه عواملی زمینه حضور این گروه را فراهم ساخت؟
این کشور نفتی واقع در منطقه قفقاز، پس از فروپاشی شوروی در اوایل دهه ۹۰ به استقلال رسید و همچون کشورهای همسایه، ازجمله چچن، ارمنستان و اینگوشتیا دچار ناآرامی و افراط گرایی شد؛ اما جمهوری آذربایجان تا حدودی از افراط گرایی دینی و حملات خونباری که در کشورهای همسایه رخ داد، مصون ماند. طی مراحل استقلال، شبکه‌های افراطی سلفی برای مقابله با روسیه شکل گرفت و در مواردی با القاعده نیز مرتبط شدند. این امر نشان می‌دهد چه دلایلی سبب شد مقدمات این عقیده در بسیاری از افرادی که به داعش پیوستند، شکل بگیرد. در پژوهشی با عنوان «تصاعد السلفیه المسلحه فی أذربیجان و آثارها الإقلیمیه/ رشد سلفی‌گری مسلح در جمهوری آذربایجان و پیامدهای منطقه‌ای آن» درباره شبکه‌های سلفی در آذربایجان آمده است پیدایش جریان تکفیری در این کشور در آغاز ناشی از عوامل خارجی و طرف‌های بین‌المللی بود که برای کاشتن بذر آن در این کشور مداخله کردند؛ ولی عوامل رشد آن مربوط به مسائل داخلی است که در آینده، زمینه مناسبی برای گروه‌های افراطی فراهم خواهد ساخت. مؤسسه سیاست‌های «الشرق الأوسط» این پژوهش را منتشر کرده است.
بنا بر این پژوهش، دولت جمهوری آذربایجان ابتدا برای مقابله با جریان افراطی قاطعیت لازم را نداشت؛ زیرا از یک سو از مقامات ترکیه و واکنش این کشور بیم داشت و از سوی دیگر با فساد نسبی نهادهای دولتی روبه‌رو بود که زمینه را برای رشد و ارتقای دیگران فراهم می‌ساخت. بر این اساس، چنین نتیجه‌گیری می‌شود که ایدئولوژی تکفیری در این کشور ریشه‌ای قدیمی دارد و برآمده از حوادث امروز نیست؛ یعنی این کشور چراغ سبزهایی به داعش نشان داده است؛ به‌ویژه که کشورهای منطقه قفقاز متشنج بوده و تجارت سلاح، نقل و انتقال آن و انجام حملات تروریستی مختلف در آن رو به افزایش است. در این راستا، سازمان «سیاست سبز» در سال ۲۰۱۵ پژوهشی منتشر کرد که پیش‌بینی می‌کند جمهوری آذربایجان در شمار کشورهایی است که احتمال می‌رود در آینده به مهد داعش تبدیل شود. عمده نتایج این پژوهش شامل موارد ذیل است:
۱. محیط ژئوپلتیک جمهوری آذربایجان برای رشد افراط گرایی اسلامی مناسب است.
۲. تأثیرات جدی سرکوب دولت برای مقابله با تروریسم و گروه‌های افراطی ناچیز است؛ زیرا زندانی کردن و بازداشت نمی‌تواند به طور جدی مانع رشد سلفی‌گری شود. اگر تشکیلات داعش بتواند در این کشور اعلام وجود کند، افراط گرایی در آن افزایش خواهد یافت؛ چرا که دولت به مقابله فکری و روشمند با این تشکیلات نمی‌پردازد؛ بلکه تنها به مبارزه نظامی اکتفا می‌کند.
۳. هر چند باکو ادعا دارد رویکرد لائیک را اساس سیاست‌های خود قرار داده، اما در برنامه واقعی سیاسی این کشور این ادعا صحت ندارد.
۴. دولت این کشور روابط نزدیک سیاسی و جغرافیایی با ترکیه دارد که خود در استفاده ابزاری از گروه‌های سلفی از سوریه تا لیبی و صدور عناصر افراطی داعشی به این کشور کاملاً مؤثر است.
در مجموع به نظر می‌رسد رویکرد ضد شیعی باکو و سرکوب فعالیت‌های آنان و تخریب مساجد و تمرکز بر فعالیت‌های مردم شیعه در شکل‌گیری عنصر سلفی سنی و غفلت از تحرکات آن در سایه روابط گسترده با ترکیه تأثیر بسیاری گذاشته است.